Akti Normativ Nr. 10 dt. 18.05.2022 për “Kompensimin financiar të çmimit për disa materiale ndërtimi, sipas përcaktimeve në kontratat publike për punë, si pasojë e situatës së veçantë, të krijuar në treg gjatë vitit 2022”, ndonëse në parim përfaqëson një mundësi për të ndihmuar bizneset që realizojnë punë publike, në realitet rrezikon të shndërrohet në një autostrade korrupsioni dhe abuzimi me paranë publike. Ky Akt nuk duhet te ishte i tille. Ai duhej të paraprihej nga nje studim kostosh dhe përfitimesh, nga një bazë të dhënash e plotë e kompanive që kanë marrë kontrata shtetërore dhe prej tyre, e kompanive me probleme në realizimin e tenderave publikë, që duhej të përjashtoheshin nga mbështetja. Akti duhej të kishte ardhur në Kuvend në formën e një ligji të plotë, për të siguruar mekanizmat e duhur të kontrollit dhe monitorimit të zbatimit të tij.

I. Akt Normativ pa një faturë financiare konkrete
Akti Normativ Nr. 10 vjen i pashoqëruar me një faturë financiare konkrete se sa do t’i kushtojë Buxhetit të Shtetit mbështetja ndaj bizneseve. Tenderimet publike përbëjnë afro një të tretën e buxhetit të shtetit të një viti, ose më shumë se 1.2 miliardë euro. Më tenderimët e dy vieteve bashkë 2020 dhe 2021, bëhet fjalë për dy të tretat e buxhetit vjetor të shtetit. Pjesa më e madhe e fondeve në vlerë janë prokurime për ndërtime aksesh të rëndësishme rrugore.
Qëllimi i aktit normativ është përcaktimi i rregullave dhe kritereve për kompensimin financiar, ndërkohë që ky kompensim financiar për sipërmarrjet private që kanë fituar kontrata publike caktohet 5-30%, një marzh ky shumë i gjerë që lë shteg të hapur për abuzime dhe favorizime të kompanive kliente të sektit Rama, duke mos përmbushur atë që në vetvete duhet të përmbushë kriteri: përcaktim të saktë dhe të qartë për të shmangur çdo hapësirë për abuzim, që do t’i rëndonte shumë buxhetit të shtetit.
Pyetja është sa do të jenë efektet financiare të këtij akti normativ? Dhe duke qenë se do të mbulohet nga buxheti i shtetit, në çfarë forme: duke rritur taksat e tatimpaguesve apo duke marrë borxh?
Akti Normativ Nr. 10 nuk përmban përllogaritje konkrete financiare, minimalisht mbi baza tremujore, të detyrimeve që lindin nga aplikimet e kompanive subjekte të Aktit Normativ. Mungon metodologjia e vlerësimit të kompanive fituese të tenderave shtetërorë, si dhe nuk është krijuar një rregjistër apo database për kompanitë që janë subjekte të përfitimit të kompensimit nga Akti.
Mungojnë po ashtu të dhënat për kompanitë që kanë rezultuar problematike gjatë procesit të tenderimit, kanë sjellë oferta fiktive ose janë tërhequr nga gara, duke shmangur konkurrencën e lirë, ose kanë fituar tendera shumë pranë fondit limit dhe me vetëm një ofertues. Akti Normativ nuk jep një përgjigje dhe nuk sjell një metodologji për të vlerësuar kompanitë që kanë realizuar vonesa serioze në kryerjen e punëve publike më parë, duke mos u treguar korrekte me kontratat e nënshkruara me shtetin.
Akti normativ nuk jep asnjë garanci për sipërmarrjet private që kërkesa e tyre për kompensim do të shikohet me transparencë dhe do të përfitojnë ato kompani që nuk kanë kryer shkelje gjatë procesit të prokurimit publik për fitimin e kontratës së ndërtimit.
Parregullsitë dhe shkeljet me tenderat shtetërorë që dëshmojnë një nivel të lartë abuzimi dhe korrupsioni, janë kthyer në dukuri kronike dhe të shëmtuara të menaxhimit të financave tona publike.
Shkeljet e konstatuara nga institucionet e pavarura ligjzbatuese ne Shqiperi, por edhe nga institucionet nderkombetare, konsistojnë kryesisht në (i) përgatitjen e dokumentacionit të tenderit, (ii) në hartimin e specifikimeve teknike dhe kritereve të vlerësimit; (iii) në llogaritjen e vlerës së kontratës; (iv) në respektimin e kufijve monetarë, (v) në përzgjedhjen e procedurës së prokurimit publik, (vi) në paraqitjen dhe pranimin e ofertave; (vii) në hapjen dhe shqyrtimin e ofertave të paraqitura në konkurrim, (viii) në njoftimin e fituesit, (ix) në procedurat e prokurimit me një ofertues, (x) në lidhjen e kontratave dhe marrëdhëniet me nënkontraktorët, si dhe (xi) në arkivimin e dosjeve për tenderat e zhvilluar.
Akti Normativ Nr. 10 dt. 18.05.2022 nuk merr parasysh asnjë rast të shkeljeve të mësipërme në kontratat e prokurimeve publike në ndërtim, objekte të zbatimit të Aktit, çka do të thotë se sekti në qeverisje i ka duart e lira të përzgjedhë kë kompani do të kompensojë dhe cilën do ta përjashtojë, si dhe sa do ta kompensojë, duke prodhuar favorizim të hapur për sipërmarrjet kliente të tij.
Ky akt normativ shkon në kundërshtim flagrant me gjashtë parimet e qeverisjes së mirë të SIGMA-OECD, si (1)Korniza Strategjike e Reformës së Administratës Publike, (2)Zhvillimi dhe Koordinimi i Politikave, (3)Shërbimi Publik dhe Menaxhimi i Burimeve Njerëzore, (4)Llogaridhënia, (5)Ofrimi i Shërbimeve dhe (5)Menaxhimi i Financave Publike.
Akti nuk mban parasysh shqetësimet dhe rekomandimet e DASH, Komisionit Evropian, FMN, Bankes Boterore dhe BERZH, në lidhje me procesin e prokurimeve publike, sidomos të prokurimeve me vlera të mëdha, të dhëna në formën e kontratave të Partneritetit Publik-Privat(PPP).
Departamenti Amerikan i Shtetit, në një nga raportet e fundit të tij cilëson se “Raportet e korrupsionit në prokurimet e qeverisë janë të zakonshme. Përdorimi në rritje i kontratave të Partneritetit Publik Privat (PPP) ka ngushtuar mundësitë për konkurrencë, në infrastrukturë dhe sektorë të tjerë duke përfshirë edhe investitorët e huaj.”.
Komisioni Evropian gjithashtu ka kritikuar modelin e PPP-ve në ekonominë shqiptare. Në raport-progreset e viteve te fundit, ai i konsideron PPP-të si “rrezik fiskal”. Komisioni shprehet se pjesa më e madhe e kontratave PPP janë përzgjedhur në bazën e ofertave të pakërkuara, çka redukton konkurrencën në prokurim. Ne raportin e tij të fundit për ecurinë e reformave në Shqipëri gjate vitit 2021(file:///C:/Users/user/Downloads/Albania-Report-2021%20(1).pdf), Komisioni shprehet se “Nevojiten përpjekje të mëtejshme për të përmirësuar respektimin e procedurave dhe parandalimin e korrupsionit në ciklin e prokurimit…Shqipëria duhet në veçanti: (i) të miratojë legjislacionin e mbetur për zbatimin e ligjit të ri të prokurimit publik,si dhe (ii) të zhvillojë dhe zbatojë sistemin elektronik të menaxhimit të kontratave dhe atë elektronik të regjistrit të ankesave për përmirësimin e monitorimit dhe transparencës së prokurimeve publike”.(Faqe 60 e Raportit)
Fondi Monetar Ndërkombëtar, në disa nga raportet e tij ka paralajmëruar se PPP-të mund të dëmtojnë bilancin publik. FMN i ka rekomanduar në vijimësi Shqipërisë përdorimin e huave nga institucionet ndërkombëtarë dhe jo PPP-të, si mënyrën me koston më të ulët për projektet publike.
Në nje raport të vitit të kaluar, Banka Boterore shkruan se qeveria shqiptare duhet të analizojë më mirë risqet fiskale që i vijnë ekonomisë së vendit nga projektet e shumta të bëra ose të parashikuara për t’u bërë nëpërmjet partneritetit publik-privat. Po ashtu, Banka rekomandon qeverinë që të jetë më transparente për mënyrë dhe procesin se si merr vendimet se cilat investime publike të bëhen me PPP. Edhe më herët, Banka Botërore ka shfaqur dyshime dhe kritika për projektin e Qeverisë “1 miliardë dollarë” investime me PPP në infrastrukturë. Ekspertët e BB-së për Shqipërinë kanë rekomanduar në mënyrë të vazhdueshme që projektit “1 miliardë dollarë me PPP” t’i bëhet një analizë e qartë dhe transparente për të parë përfitimet e vendit dhe qytetarëve.
Banka Europiane për Rindërtim dhe Zhvillim (BERZH), gjithashtu ka kritikuar institucionet shqiptare për dhënien e Partneriteteve Publike-Private pa garë dhe analizë të qartë të risqeve që i vijnë ekonomisë. Në raportin e Tranzicionit 2019-2020, BERZH shkruan se qeveria ka dhënë PPP pa një proces transparent konkurrimi dhe pa garë. Një tjetër shqetësim që ngre BERZH është mospasja e mundësive financiare të kompanive që kanë fituar kontratat PPP.

II. Akt Normativ pa një analizë kosto-përfitim
Lind pyetja: përse nuk kemi një relacion të detajuar me të gjitha produktet për të cilat do kompensohen firmat private dhe në çfarë niveli gjithseicili, nisur nga të dhënat zyrtare në INSTAT?
Ka shumë paqartësi, pasi, së pari, çmimet nuk kanë ndryshuar njësoj për të gjitha produktet dhe së dyti, po për ato pjesë produktesh të cilat janë prodhim vendes dhe jo të importuara nga jashtë, si do të veprohet? Sepse niveli i rritjes së çmimeve të mallrave vendase nuk është i njëjtë në ndikim, me rritjen e çmimeve të produkteve të importuara nga jashtë.
A kemi një analize kosto-përfitim të këtij akti normativ? Me të dyja mënyrat e mbulimit të efekteve financiare, efekti dhe pasojat i kalojnë qytetarëve shqiptarë. Ndërkohë që në deklaratën përmbyllëse më 19 maj 2022, Misioni i Fondit Monetar theksoi se “…ne e shohim me vend një mbështetje të mirë-orientuar për të varfrit dhe shtresat e ekspozuara, me qëllim mbrojtjen e tyre nga efektet e rritjes së çmimeve. Për këtë arsye, përpjekjet për përmirësimin e sistemit të mbrojtjes sociale në vend duhet të vazhdojnë, duke përfshirë dhe zgjerimin e mbulimit të shtresës së varfër dhe në nevojë në sektorin informal”.
Po ndalem tek pika 2 e Nenit 8 te Aktit Normativ nr. 10, e cila citon: Vonesat në zbatimin e kontratave publike, për të cilat shtrin efektet ky akt normativ, si dhe vonesat në zbatimin e kontratave në kuadër të procesit të rindërtimit, që janë në proces zbatimi nga data 1 janar 2020, nuk do të konsiderohen si shkelje e kushteve kontraktore dhe nuk do të aplikohen penalitete ndaj operatorëve ekonomikë.
Sërisht ky formulim lë hapësirë për abuzime nga autoritetet kontraktore, për aq kohë sa vonesat në zbatim mund të lidhen me faktorë të tjerë nga keqmenaxhimi i fondeve, burimeve njerëzore, etj të vetë subjekteve që realizojnë shërbime publike dhe në këtë rast nuk kanë përse të jenë objekt përjashtimi ndaj penaliteteve.
Nga ana tjetër jemi përballë një trajtimi jo të barabartë ndaj subjekteve. “Ato subjekte që kanë kryer punimet me çmime të rritura përpara hyrjes në fuqi të aktit normativ nuk do të marrin kompensim, ndërsa subjekte të tjera të cilat nuk kanë respektuar grafikun e kontratës dhe nuk kanë kryer punimet, do të kompensohen,” dhe një trajtim jo të barabartë me cdo qyetatar shqiptarë që detyrohet të përballojë rritjen e cmimeve të shportës së konsumit, naftës, energjisë elektrike, cmimeve të qerasë, blerjes së apartamenteve etj.
Theksoj faktin se kompanitë e ndërtimit kanë përfituar mbështetje edhe nga Garancia Sovrane Shtetërore në kuadër të rimëkëmbjes nga pandemia në vlerën afro 1,6 miliardë lekë. Këto mbështetje të vijueshme, në kohën kur rrisin riskun e buxhetit të shtetit, kanë nevojë për kritere të mirëpërcaktuara me qëllim shmangien e cdo abuzimi që rëndon vetëm taksa paguesit dhe do të rris nivelin e borxhit publik, duke e future vendin edhe më tej në kolaps.

III. Fuqi diskrecionale e jashtëzakonshme në kompensim. Akti Normativ nr. 10-sozie perfekte e ligjeve me porosi
Kompensimi financiar për sipërmarrjet private që kanë fituar kontrata publike caktohet 5-30%, një marzh ky shumë i gjerë që lë shteg të hapur për abuzime dhe favorizime të kompanive kliente të sektit Rama. Mund të përgjigjet dikush se si janë përcaktuar kufijtë e kompensimit nga 5-30 përqind? Cilat janë kriteret për caktimin e kufijve të tillë? Janë çmimet ndërkombëtare të lëndëve të para, çmimet e shërbimeve, të kolaudimeve teknike, etj.?
Akti Normativ nuk shoqërohet nga një studim paraprak i evolucionit të çmimeve të lëndëve të para dhe të shërbimeve në sektorin e ndërtimit, gjatë pandemisë dhe pas shpërthimit të luftës në Ukrainë.
Ky diskrecion i jashtëzakonshëm me hapësirë 6 herë(5-30%) për rritjen apo uljen e kompensimit, e shndërron Aktin Normativ nr. 10 në një sozia perfekte të ligjeve të qepura me porosi, të denoncuara nga Departamenti Amerikan i Shtetit dhe organizata prestigjoze Transparency International në raportet e tyre të fundit për Shqipërinë.
Me këtë akt normativ, nëpunësi i caktuar nga sekti Rama në shtetin tonë të kapur ka fuqi diskrecionale t’ia ulë ose rrisë me 6 herë kompensimin financiar kompanisë private që aplikon, duke e lënë sipërmarrësin privat që ka fituar kontratë dhe kryen punë publike tërësisht vasal, të varur nga vullneti i sektit dhe vetë Liderit Global.
Ngrihet krejtësisht e ligjshme pyetja nga qytetarët: pse vijohet të jepen fonde publike kompensimi, kësaj rradhe në nivelin 7 miliardë lekë ose mbi 58 milionë euro (fond i paracaktuar për zbatimin e Aktit Normativ nr. 10, sipas Institutit Shqiptar të Shkencave), me këtë praktikë të akteve normative, tërësisht në vullnetin dhe diskrecionin qeveritar, jo transparente dhe në mungesë të plotë të mekanizmave të kontrollit parlamentar dhe të shoqërisë civile?
Pyetja tjetër që vijon dhe ngrihet po ashtu tërësisht legjitime: pse nuk vjen një ligj i plotë në Kuvend për të ndihmuar kompanitë e ndërtimit që kanë fituar kontrata për punë publike, i cili të jetë tërësisht i monitorueshëm dhe transparent në zbatimin e tij? Pse qeveria kërkon diskrecion të plotë dhe të jetë ajo që vendos e vulos në dhënien e parave të taksapaguesve shqiptarë si kompensim për biznesin?
Mos vallë kemi procesin tenderues publik më të mirë në Ballkan dhe të krahasueshëm me shtetet anëtare të BE-së?!
Procesi ynë tenderues, në të kundërt, është opak dhe jo transparent. Mjafton të marrim rastin e tenderit dhe kontratës për ndërtimin e Aeroportit Ndërkombëtar të Vlorës. Megjithë përpjekjet e bëra në cilësinë e deputetit, nuk kam gjetur asnjë informacion të plotë për detyrimet dhe angazhimet e buxhetit të shtetit në kontratë, për risqet e marra përsipër nga shteti, në bazë të performancës së trafikut ajror, sidomos në vitet e para të funksionimit të aeroportit. Gjen vetëm përmendjen e Liderit Global nga ana e sipërmarrësit politikan kosovar, të konsoliduar si biznes me ndërtimet në Moskë, i cili ka mbi gjysmën e investimit dhe i referohet Liderit në çdo dalje publike të tij, në këmbim të llokmës së majme të marrë me ndërtimin e aeroportit në Vlorë.

IV. Akt Normativ që injoron shkeljet e rënda në tenderat publikë
Prokurimet tona publike vijojnë me shkelje të rënda, të vërtetuara jo vetëm nga institucionet e pavarura kushtetuese të monitorimit dhe kontrollit, por edhe nga Progres Raportet e Bashkimit Evropian dhe nga raportet e Bankës Botërore dhe FMN.
Nisur nga raporti i auditimit të zbatimit të buxhetit faktik mbi prokurimet publike për vitin 2020, rezultojnë me shkelje:
-për “Procedurën e hapur”, 130 procedura në vlerën 8,144,431 mijë lekë.
-për “Procedurën e kufizuar”, 1 procedura në vlerën 582,847 mijë lekë.
-për procedurën “Me negocim me shpallje paraprake të njoftimit të kontratës”, 2 procedura në vlerën 3,177,532 mijë lekë.
-për procedurën “Me negocim pa shpallje paraprake të njoftimit të kontratës” 9 procedura në vlerën 36,937 mijë lekë.
-për procedurën “Shërbim Konsulence” 2 procedura në vlerën 70,869 mijë lekë.
-për procedurën “Kërkesë për propozim” 21 procedura në vlerën 49,092 mijë lekë.
Situata paraqitet shqetësuese edhe për vitin 2021. Autoritetet kontraktuese kanë kryer 17,400 procedura të pa-anuluara tenderimi, me një fond limit mbi 147 miliardë lekë pa TVSH, ose mbi 1.2 miliardë euro. Prej këtij fondi, mbi 24 miliardë lekë, ose 16.4 përqind, janë tenderuar përmes Procedurave të Kufizuara ose Negocimit pa Shpallje. Të dyja këto procedura kufizojnë konkurrencën mes operatorëve dhe nuk lejojnë zhvillimin e garës së hapur, duke lënë vend për dyshime të arësyeshme për korrupsion. Për vitin 2021, autoritetet kontraktuese kanë kryer 137 tendera me procedurë të kufizuar për Rindërtimin, me vlerë totale të fondit limit mbi 19 miliardë lekë pa TVSH, ose mbi 158 milionë euro. Këto kontrata me Procedurë të Kufizuar, zënë 13.1 përqind të fondit limit total.
Janë të panumurta denoncimet në media të shkeljeve të ARRSH-së në tenderat për ndërtimin e rrugëve, si ai i Tunelit të Llogarasë, të tenderuar tri herë, ku firma shqiptare dha një ofertë 30 milionë euro më të ulët dhe fitoi një konsorcium i huaj, i cili zgjodhi si partner nënkontraktor pikërisht firmën shqiptare me ofertën më të ulët!; tenderi për Mbikalimin në TEG, ku firma fituese dha një ofertë 6 milionë euro më të shtrenjtë, ai për Rindërtimin e Rrugës së Porto-Romanos, duke refuzuar të tri ofertat më të ulta, pa respektuar kriteret përzgjedhëse, tenderi 12 milionë euro për mirambajtjen e rrugëve në Jug të vendit, për të ardhur tek skandali i fundit me tenderat, ai i rrugës Kardhiq-Delvinë, i denoncuar fuqimisht nga opozita, ku punë të kontraktuara që në vitet 2007-2008 me vlerë 50-60 milionë euro përfundojnë në vitin 2022 me vlerë 108 milionë euro , etj.
Pothuajse të gjitha tenderat e Autoritetit të Rrugëve apo Fondit Shqiptar të Zhvillimit karakterizohen nga përqëndrim fondesh në pak biznese ndërtimi, kliente dhe favorite të sektit Rama. Këto prokurime kanë skualifikime të operatorëve që ofrojnë vlera më të ulëta, duke lënë fituese oferta të larta dhe shumë pranë fondit limit.
Tenderat e qeverisë qendrore tejkalojne në shkelje, abuzime dhe korrupsion prokurimet e bashkive, për sa i takon mungesës së konkurrencës, anullimeve të përsëritura, negocimeve të drejtpërdrejta dhe mos-respektimit të afateve.
Problematik dhe me defekte të mëdha paraqitet edhe Fondi i Rindërtimit pas tërmetit, ku në vitin e dytë dhe të tretë 2021-2022 të programit, janë përdorur miliarda lekë, që kontraktohen me procedurë të kufizuar, pa garë ofertash, me afate vetëm 10 ditore për paraqitje interesi.
Megjithëse tenderat kapin vlera të larta në miliona dhe dhjetëra miliona euro, asnjë kompani e huaj nuk del në skenë ne kontratat e rindërtimit pas tërmetit. Fondet nga paratë e taksapaguesve fitohen nga shumë pak kompani mbizotëruese në treg dhe mungesa e konkurrencës është vendosur me ligj, pasi qeveria aplikon Aktin Normativ të dhjetorit 2019, duke anashkaluar legjislacionin për prokurimet.
Në këto kushte, përdorimi nga sekti qeverisës Rama i 58 milionë eurove para të takspaguesve shqiptarë nëpërmjet Aktit Normativ Nr. 10 dt. 18.05.2022, edhe pse nismë e drejtë në parim, për të ndihmuar sipërmarrjet e ndërtimit me kontrata publike, në përballimin e pasojave të krizës së çmimeve në ndertim, do të shnderrohet, për fat të keq, në rishpërndarje masive të parasë publike dhe në mungesë të plotë transparence, në dobi të kompanive kliente të qeverisë dhe në shkelje flagrante të gjashtë parimeve të OECD-SIGMA për mirëqeverisjen dhe mirëadministrimin e fondeve publike, si dhe të rekomandimeve të DA.

Fjala e mbajtur në Seancën Plenare të datës 30 Qershor 2022