Botuar ne Gazeta Panorama, 8 Nëntor 2011
Dëshmitë e shkruara dhe analizat ndërtekstuale që mund tëi bëjmë njërës apo tjetrës vepër letrare që konsiderohet si letërsi e burgut, mund të jenë shpeshherë më të vlefshme se arkivat e zyrtarizuara. Nëse letërsia shqipe është larguar nga kushtëzimet e normave të realizmit socialist, ajo nuk ka mundur dot të largohet nga kushtëzimet ideologjike, politike dhe militanteske. Duke e parë këtë qëndrim që anon prej këtyre kushtëzimeve mbi njërin autor apo tjetrin, unë e ndiej të nevojshme të përpiqem modestisht të kontribuoj për të vendosur në ëpeshoren e drejtësisëë vlerat e një letërsie të lënë qëllimisht në harresë.
Letërsia e burgjeve do të jetë domosdo e ndryshme në protokollin e vlerave për dy arsye: së pari, se nuk është e censuruar për të thënë të vërtetat nga më të paimagjinueshmet që gjejmë pikërisht te këta autorë dhe që janë parë me sytë e tyre; së dyti, se nuk ngrihet asnjë fabul mbi kushtëzimet e metodës së realizmit socialist, me në qendër një hero komunist steril (ai nuk bënte kurrë gabime, madje as dashuri, nuk puthej kurrë, në filma e teatër jo dhe jo, por edhe në romane me të dashurën fliste për partinë dhe luftën e klasave), pastaj vinte personazhi negativ që gjithmonë ishte i mundur, zakonisht intelektual ëmikroborgjezë që klasa punëtore e ndonjë fabrike apo miniere e vë me shpatulla për muri dhe ose i mëson ideologjinë komuniste, ose ëe lufton pa mëshirë atëë, e një seri skenarësh të tjera fantazmagorike; së treti, kjo është një letërsi që ngrihet mbi emocionet njerëzore të vetë të burgosurve që përjetojnë pasione, ëndrra, ankth, frikë, gëzim, lumturi, virtyt, krenari, dashuri, nga ana tjetër, ekzistojnë edhe emocionet e persekutorëve që përjetojnë sadizmin, xhelozinë, prepotencën, arrogancën, cinizmin, epshet etj. A nuk janë disa prej këtyre veprave letrare kryevepra në letërsinë tonëë! A nuk është emocioni dhe ndjenja vetë thelbi i letërsisë dhe arteveë Atëherë pse gabimisht mendohet se letërsia e burgut ënuk ndryshoi asgjë në protokollin e vlerave të letërsisë sonëë!
Këtu luhen Komedi Hyjnore Danteske, tragjedi Shekspiriane e Eskilianeë E, si për koincidencë, (një djall e merr vesh sepseë) gjyqet në diktaturë zhvilloheshin në salla kinemaje apo teatri të qyteteve të mëdha, ndërsa në rrethet e komunat e vogla zhvilloheshin sërish në qendrat kulturore.
Përderisa kjo luftë e egër klasash bëhej edhe kundër shkrimtarëve, madje duke i mëshuar më tepër, duhet pohuar se ata i përkisnin disidencës, të shprehur me gjuhën e tyre, letrare, sipas talentit që u kish dhënë Zoti. Ndaj disidenca artistike shqiptare nuk duhet kërkuar në letërsisë zyrtare shqiptareë Madje kjo ëështje sot është futur në një rreth debatesh të ashpra, ku rolin e disidencës letrare përpiqen tëua akordojnë shkrimtarëve që shkruan gjithë jetën e tyre pro metodës së realizmit socialist.
Unë, personalisht, sot në demokraci do ta mirëkuptoja ëdo formë debati dhe dialogu letrar, shkencor dhe politik, por nuk do të kuptoja dot kurrë indiferencën e studiuesve, kritikëve, intelektualëve tanë për vlerat, emocionet, filozofinë dhe rëndësinë e letërsisë së burgut.
Për ta rishikuar me një sy tjetër këtë letërsi, meqë unë nuk e shoh me vend të tejkaloj kompetencat e një kritike të mirëfilltë, u kam bërë një mënyrë studimi deskriptive veprave letrare dhe kujtimeve e ditarëve historikë.
Vështrimi im analitik në këtë studim është shtrirë në tri rrafshe:
1) të fabulës (përfaqësuar nga përzgjedhja e tematikave dhe autorëve);
2) të subjektit (përfaqësuar nga përzgjedhja e fragmenteve) dhe
3) në rrafshe krahasuese (ku vihet re se të njëjtat ngjarje historike nuk kanë devijime të së vërtetës nga njëri autor te tjetri).
Jam i vetëdijshëm se romanet dhe librat-ditarë të të burgosurve të diktaturës nuk kanë pompozitet, nuk bërtasin me reklama në treg, as nuk tregojnë as përralla të bukura me komunizëm e patriotizëm e entuziazëm revolucionar, por tregojnë atë që qëndronte pikërisht nën petkun verbues të këtyre përrallave komuniste. Madje për ta argumentuar më tej hipokrizinë e atyre që pushkatonin njerëz, na mjafton fakti që aktualisht në shtypin e përditshëm janë rigjallëruar rubrikat apo librat e tipit ëDossierë me personazhe liderët kriminelë komunistë: ëSi e njoha Mehmet Shehunë apo ëSi e njoha Ramiz Alinëë, Enver Hoxhën dheë Kadri Hazbiun eë Koëi Xoxen, e pjestarë të tjerë të nomenklaturës së lartë të diktaturës.
Duket sikur një dorë misterioze dublon zërat e gabuar në kujtesën tonë. Prandaj, për të mos e pasur kujtesën e shkurtër, duhet paraprirë, sië e kemi thënë dhe herë të tjera, jo vetëm me hapjen e dosjeve, por edhe me dëshmitë që vijnë prej veprave letrare dhe artistike. Pa u nënvleftësuar as njëra, as tjera mënyrë, ne sot duhet të ndezim dritën mbi bodrumet e errëta arkivore të diktaturës.
Një analizë e mirëfilltë e këtyre veprave na shton përgjegjësinë për të qenë më konsekuentë në rrugën e së ardhmes. Fatet e veprave janë të lidhura me fatet njerëzore. Nëse kemi mohuar një vepër me vlerë, kemi përjashtuar një arritje njerëzore, një vlerë që është pasuri e mbarë shoqërisë sonë. Që të mos bëjmë më atë që bënë paraardhësit tanë, duhet të rikthehemi tek këto kujtime dhe aq më tepër tek ajo lloj letërsie që lidh të gjitha hallkat historike të këputura e të panjohura të historisë së kombit tonë.
Brenda burgjeve ishte izoluar drita dhe shpresa e kombit dhe mesazhet e tyre i kapërcejnë dhimbjet, kohërat dhe pragjet historike. Ata që u pushkatuan ishin të shkolluar në Perëndim dhe në vatrat më të mira të edukimit në Shqipëri. Sigurisht që do ta kishin me vete prirjen për ta drejtuar zhvillimin dhe rindërtimin e vendit drejt Perëndimit.
Puna ime në shkrimet mbi letërsinë e burgut le të konsiderohet si dhënie e një kontributi modest, por shumë të sinqertë, duke ndjerë dhe prekur nga afër më shumë se kurrë të vërtetën. Kjo më jep të drejtë që, duke apeluar për vështrime më të thella e studime akademike të tyre, tëia bëj lexuesit dhe studiuesit të radhës sa më të dobishme, plotësuese e përditësuese. Këtë e bëj në shërbim të njohjes së të Vërtetës, por edhe të Autorëve, Muza të Qëndresës, që mbetën heronj të vërtetë, qëndrestarë të letrave, edhe pse mbylleshin në biruca, torturoheshin dhe iu griseshin veprat për dalje ëjashtë vijësë dhe u privohej botimi në kohën e diktaturës.
*Ky shkrim është marrë me shkurtime nga eseja ëApologjia e letërsisë së burgutë në librin më të fundit të Bujar Leskajt, ëMuzat e qëndresësë, në të cilin janë analizuar veprat e autorëve Vilson Blloshmi, Astrit Delvina, Pjetër Arbnori, Visar Zhiti, Bedri ëoku, Fatos Lubonja, Koëo Kosta, Makensen Bungo, Henrik S. G. (Henrik Gjoka), Drita ëomo, Uran Kalakula, Havzi Nela, Musine Kokalari, Ejëll ëoba, Luan Myftiu, Amik Kasoruho, Beqir Ajazi, Ahmet Bushati, Leka Toto, Lekë Tasi, Petraq Kolevica, Gëzim ëela, Halil Laze, Gëzim Hajdari, Fatbardha Mulleti.