Kriza ka krijuar shumë pengesa në rritjen ekonomike, por edhe disa mundësi
Shkrim nga Ruchir Sharma, botuar ne gazetën The New York Times, me date 28.12.2020
Pas vitit 2000, globalizimi dhe rritja e çmimeve të mallrave shtuan në mënyrë astronomike rritjen ekonomike midis kombeve me ekonomi në zhvillim. Gjatë dekadës tjetër, pjesa e tyre në ekonominë globale gati u dyfishua, duke u rritur në 35 përqind të prodhimit botëror. Deri në vitin 2007, 107 nga 110 ekonomitë në zhvillim, të paraqitura në Tabelën Botërore Penn, po arrinin Shtetet e Bashkuara me të ardhura mesatare, duke ndihmuar miliona për t’i shpëtuar varfërisë. Humori festues u kap në një frazë popullore: “Ngritja e pjesës tjetër”.
Pastaj erdhi kriza e vitit 2008. Tregtia dhe flukset e kapitalit ranë dhe çmimet e mallrave u ulën, ndërsa ngadalësimi i rritjes globale të popullsisë filloi të tkurrte forcat e punës. Në vend që të ngriheshin përsëri, ekonomitë në zhvillim panë që pjesa e tyre e ekonomisë globale ishte në stanjacion në vitet 2010. Gjysma e vendeve në Tabelën Botërore Penn ranë pas Shteteve të Bashkuara në të ardhurat mesatare. Kohët e fundit, yjet e ekonomive në zhvillim si Brazili dhe Rusia, po rriten më ngadalë sesa ekonomia e SHBA-ve. Me përjashtim të Kinës, “pjesa tjetër” ka dalë “nga radari” dhe interesimi i mediave globale dhe tregjeve financiare.
Kjo do të ishte më zhgënjyese, nëse nuk do të ishte normale. Në shumicën e dekadave pas Luftës së Dytë Botërore, ekonomitë e zhvilluara dhe ato në zhvillim u rritën me një ritëm të ngjashëm. Meqenëse kombet me ekonomi në zhvillim kishin tendencë të kishin popullata që po rriteshin më shpejt, të ardhurat e tyre për frymë shpesh mbeteshin prapa. Këto kombe mund të kërcejnë përpara për një dekadë ose dy, dhe ndoshta të ngrihen me një klasë tek të ardhurat, por pastaj bien në krizë, për ta gjetur veten përsëri atje ku e filluan.
Nga 195 ekonomi të ndjekura nga Fondi Monetar Ndërkombëtar, vetëm 39 janë “të përparuara”, dhe shumica e atyre tashmë ishin të avancuara deri në vitin 1945. Disa që u ngritën nga varfëria e skajshme dhe u futën në klasën e zhvilluar festohen si “mrekulli”, të tilla si Japonia, Koreja e Jugut dhe Tajvani. Sekreti i tyre: prodhimi për eksport, i cili, duke sjellë të ardhura nga e gjithë bota, mund të mbajë ritme të rritjes që do të ishin të pamundura vetëm në një treg të brendshëm.
Sot, megjithatë, prodhimi dhe eksportet po tkurren si forca në ekonominë globale, kështu që mund të jetë e vështirë të imagjinohet se çfarë do të fuqizonte ekonomitë “mrekulli” të ardhshme të rritjes. Kjo shpjegon heshtjen që ka përfshirë ekonomitë në zhvillim.
Por në ekonomi, si në natyrë, asgjë nuk krijohet, asgjë nuk shkatërrohet – gjithçka transformohet. Dhe transformimet e pandemisë tashmë po ofrojnë mundësi energjizuese për të paktën disa ekonomi në zhvillim. Këto transformime përfshijnë një revolucion dixhital të përshpejtuar, reformë ekonomike dhe një ringjallje(ringritje) të çmimeve të mallrave.
Pandemia po përshpejton adoptimin e teknologjisë dixhitale, e cila ka një efekt veçanërisht të fortë në ekonomitë e papjekura. Teknologjia dixhitale nuk ka gjasa të gjenerojë rritje dyshifrore sepse ndikimi i saj është kryesisht i kufizuar në ekonomitë vendase, pa ndonjë shtim të fortë nga eksportet. Por kjo mund të transformojë në të njëjtën kohë dhe në mënyrë të qëndrueshme ekonomitë në zhvillim në sektorët e tyre të brendshëm.
Vendet me ekonomi në zhvillim janë më pak të lidhura me një “infrastrukturë të trashëguar” të dyqaneve me tulla dhe linjave tokësore, kështu që ata po e përdorin teknologjinë wireless më shpejt sesa vendet me ekonomi të zhvilluar. Pavarësisht nga telashet në industritë e saj të vjetra të drejtuara nga shteti, Kina po rritet ndjeshëm më shpejt se Shtetet e Bashkuara, duke arritur të ardhurat mesatare, falë shfaqjes së shpejtë të “ekonomisë së re” të saj pa para.
Kompanitë e reja të internetit po rriten shpejt edhe jashtë Kinës, nga Rusia dhe Polonia në Argjentinë dhe Kenia. Me njohuri të thella të shijeve dhe gjuhëve lokale, ato po zgjerojnë aksesin në një larmi shërbimesh të tilla si operacionet bankare dhe veprimet “back-office”, duke e bërë më të lehtë nisjen e bizneseve të reja. Mesatarisht, të ardhurat dixhitale po rriten dhe kosto e fillimit të një biznesi po bie, më shpejt në vendet me ekonomi në zhvillim sesa në vendet e zhvilluara.
Nga motori me avull te makinat, efekti ekonomik i revolucioneve teknologjike ka tentuar të fitojë vrull me kalimin e kohës dhe të arrijë kulmin, disa dekada pas shpikjes origjinale. Revolucioni dixhital është i ri; ndikimi i tij më i madh në rritjen e ekonomive në zhvillim ka shumë të ngjarë të jetë duke ardhur.
Një zhvillim tjetër i madh është reforma ekonomike. Një nga tërheqjet më të mëdha në perspektivat afatgjata të këtyre kombeve është se ata tentojnë të mbërthehen në një cikël suksesi dhe dështimi, duke reformuar vetëm kur detyrohen të futen në një krizë, duke nxjerrë fitimet gjatë bumit ekonomik pasues, dhe pastaj duke rënë prapë në krizë. Një krizë aq e madhe sa pandemia mund të detyrojë reforma të mëdha – dhe kjo po ndodh.
Shtetet e Bashkuara dhe kombet e tjera me ekonomi të zhvilluar po rrisin shpenzimet për të lehtësuar dhimbjen financiare të pandemisë, por kjo do të ketë pasoja negative për rritjen e tyre në të ardhmen. Duke mos pasur mjete për të shpenzuar, vendet e varfëra po shtyjnë reformën që, megjithëse shpesh jopopullore, duhet të rrisë produktivitetin dhe të nxisë rritjen. India po relakson ligjet dhe rregullat e punës që kanë mbrojtur fermerët nga forcat e tregut për dekada. Indonezia po shkurton taksat dhe burokracinë, për të gjeneruar investime dhe punë. Brazili po ecën përpara me planet për të zvogëluar sistemin e tij të pensioneve bujare, krejt të papërballueshëm. Arabia Saudite po përshtat rregullat e saj të imigracionit, për të hapur konkurrencën në tregun e punës. Fushata të ngjashme janë duke u zhvilluar në Egjipt, Emiratet e Bashkuara Arabe dhe kombe të tjera.
Fatkeqësisht, shumë ekonomi në zhvillim varen nga eksportet e naftës, metaleve, produkteve bujqësore dhe mallrave të tjerë, kështu që perspektivat e tyre zhvendosen me çmimet e atyre mallrave. Bumet dhe goditjet e gjata i kanë lënë çmimet e mallrave në thelb të sheshta në terma të rregulluar nga inflacioni, që kur regjistrimet e çmimeve filluan në vitin 1850. Kjo shpjegon pse kaq shumë ekonomi janë bllokuar në fazën e zhvillimit. Të ardhurat për frymë të Brazilit, një eksportues kryesor i mallrave, nuk janë më të larta sot, krahasuar me Shtetet e Bashkuara, sesa ishin në vitin 1850. Shumica e eksportuesve kryesorë të naftës nuk janë më të pasur sot, në krahasim me kombet perëndimore, sesa në vitet kur zbuluan naftë .
Akoma, në dekadat kur çmimet e mallrave rriten, shtohet edhe numri i ekonomive në zhvillim që arrin në kulmet e homologëve të tyre të zhvilluar. Tani, pas një dekade në rënie, e cila i detyroi prodhuesit të shkurtonin furnizimin e tepërt, forcat e tregut tregojnë për një ringjallje të çmimeve të mallrave në vitet 2020. Kjo nga ana tjetër duhet të zgjojë fatin e tregjeve në zhvillim si Brazili, Rusia dhe Arabia Saudite, të paktën derisa cikli i mallrave të kthehet përsëri.
Vlen të përmendet gjithashtu se edhe pse rruga për prosperitet përmes prodhimit po ngushtohet, ajo nuk është mbyllur. Në të kaluarën, prodhimi përbënte më shumë se 15 përqind të GDP në vendet eksportuese botërore. Sot ekonomitë në këtë klasë përfshijnë Vietnamin, Bangladeshin, Poloninë dhe Republikën Çeke. Ata janë ndër fituesit e mëdhenj, pasi kompanitë që kërkojnë paga më të ulëta dhe linja më të shkurtra furnizimi po i largojnë fabrikat nga Kina dhe po vijnë tek ata.
Efekti transformues i prodhimit është i dukshëm në një vend si Polonia, ku korporatat shumëkombëshe tani po prodhojnë makina, pjesë këmbimi dhe mallra të tjerë. Para pandemisë, një çerek shekulli i rritjes së pandërprerë kishte rritur të ardhurat polake- gati dhjetëfishuar në pothuajse 16,000 dollarë – në prag të një vendi të përparua ekonomik. Një transformim i ngjashëm është duke u zhvilluar në Vietnam, i cili po investon jo vetëm në fabrika të reja, rrugë dhe porte, por edhe në programe për eliminimin e varfërisë.
Nëse vetëm disa kombe do të fitojnë nga prodhimi për eksportit, shumë më tepër kanë një shans të lulëzojnë në prapavijë të reformës ekonomike, nga një ringjallje të mundshme të çmimeve të mallrave ose nga revolucioni dixhital i përshpejtuar. Këto motorë të rritjes nuk do të rikthejnë “ngritjen e pjesës tjetër”, e cila ngriti pothuajse çdo ekonomi në zhvillim në vitet 2000. Por ato do të jenë të mjaftueshme për të furnizuar disa “yje” të rritjes nga ekonomitë në zhvillim. Në vitet 2020, disa nga “pjesa tjetër” do të ngrihen përsëri.